CESARSTWO RZYMSKIE
Cesarstwo rzymskie narodziło się w 27 roku p.n.e., kiedy Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł august (boski). Potwierdzało to pozycję Oktawiana, jako najważniejszego człowieka w państwie i przyniosło definitywny koniec republice rzymskiej.
Pryncypat Oktawiana Augusta
Panowanie cesarza Augusta (27 p.n.e.-14 n.e.) odznaczało się przywróceniem stabilności politycznej i społecznej. August formalnie nie zniósł ustroju republikańskiego. Władza cesarza wywodziła się z połączenia kompetencji urzędów cywilnych oraz wojskowych, w szczególności władzy konsula (najwyższego urzędnika i dowódcy wojskowego), trybuna ludowego (protektora ludu z prawem weta i inicjatywą prawodawczą) i najwyższego kapłana (Pontifex Maximus). Cesarza określano również jako zwycięskiego wodza (imperator) oraz ojca ojczyzny (pater patriae). August zachował przywileje senatorów, podkreślając, że jest pierwszym wśród równych (princeps). Dlatego ten system rządzenia nazwano pryncypatem.
August wprowadził szereg reform usprawniających administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych i ambitnych patrycjuszy sprawnymi administratorami ze stanu ekwitów (należał do nich m.in. Poncjusz Piłat), dając im kluczowe stanowiska w państwie np. prefekta Egiptu (ważne źródło zaopatrzenia w zboże) czy prefekta pretorium (gwardia cesarska w Rzymie). Zastąpił także skorumpowanych przedsiębiorców, dzierżawiących podatki, urzędnikami państwowymi. Rozsądne podatki i stabilna moneta spowodowała rozwój handlu i wzrost gospodarczy.
August zajął się także reformą religii i uzdrowieniem obyczajów. Ustanowił prawa zachęcające do małżeństwa i posiadania dzieci (opodatkowano kawalerów i bezdzietnych), wprowadził kary za przestępstwa seksualne. Promował kulturę opiewającą proste, wiejskie i rodzinne wartości oraz pobożność. Odbudował 82 świątynie w Rzymie, odnawiając zaniedbane ceremonie religijne.
Dynastia julijsko-klaudyjska
Następca Augusta - Tyberiusz (14-37) był skutecznym dowódcą i administratorem. Pod koniec panowania wycofał się do willi na Capri, pozostawiając rządy w ręku prefekta pretorium Aeliusza Sejanusa.
Jego bratanek i sukcesor Gajus zwany Kaligulą (37-41) zdobył początkowo popularność znosząc podatek od sprzedaży oraz sponsorując igrzyska sportowe i przedstawienia, ale szybko stał się tyranem. Mordował senatorów aby posiąść ich żony i własność, na gubernatorów mianował przyjaciół z dzieciństwa, żądał oddawania sobie czci jako Jowiszowi i - według Swetoniusza - planował powierzenie urzędu konsula swojemu koniowi, Incitatusowi. W końcu został zamordowany przez spiskowców.
Po śmierci Kaliguli rozważano przywrócenie republiki, ale pretorianie wymusili na senacie uznanie nowego cesarza. Został nim Klaudiusz (41-51), który odznaczył się rozsądnymi decyzjami politycznymi oraz wprowadzeniem humanitarnych praw dotyczących dłużników i niewolników. Klaudiusz został otruty przez swoją żonę Agrypinę, która w ten sposób uzyskała tron dla swojego syna Nerona (54-68). Zapoczątkował on prześladowania chrześcijan wykorzystując do tego pożar Rzymu w 64 roku. Mając duże ambicje artystyczne żenował Rzymian swoimi popisami aktorskimi i wokalnymi. Władał nieudolnie i wybuchły przeciwko niemu bunty. Popełnił samobójstwo podczas ucieczki z opanowanego przez swoich wrogów Rzymu.
Śmierć Nerona zapoczątkowała wojnę domową, podczas której rzymscy żołnierze powołali po kolei czterech cesarzy: Galbę, Othona, Witeliusza i Wespazjana. Dlatego rok 69 nazywany jest rokiem czterech cesarzy. Obnażyło to fikcję republikańskich tradycji - władza cesarzy opierała się w istocie na armii.
Dynastie Flawiuszów i Antoninów
Triumfator "roku czterech cesarzy" - Wespazjan (69-79) był dowódcą armii na wschodzie. Cesarska nominacja zastała go podczas tłumienia powstania żydowskiego. Powołując nowych senatorów spoza Italii oraz lojalnych dowódców zbudował poparcie dla nowej dynastii - Flawiuszy. Uzdrowił finanse państwa. Po nim władzę przejął syn cesarza Tytus. Jego krótkotrwałe rządy (79-81) były dobrze wspominane przez Rzymian, natomiast jego brata Domicjana (81-96) uważali za tyrana i złej opinii nie poprawiły mu liczne sukcesy wojskowe. Domicjan zbudował system fortyfikacji między Renem i Dunajem. Nie ufając senatorom rozbudował system szpiegostwa i terroru. W końcu został zamordowany w wyniku spisku pałacowego.
Senat powołał na tron Nerwę (96-98), który adoptował szanowanego gubernatora Germanii - Trajana (98-117), zapoczątkowując w ten sposób dynastię Antoninów. Trajan był pierwszym cesarzem urodzonym poza Rzymem (w Hiszpanii) i wybitnym żołnierzem, który podbił kilka nowych prowincji - Dację, Armenię, Arabię, Mezopotamię. Z powodu zdolności administracyjnych i rozsądnej polityki uważany jest za jednego z najlepszych cesarzy. Zainicjował program budowy wielu obiektów w całym imperium. Ponadto był autorem programu świadczeń społecznych - m.in. rozdawnictwa żywności dla biednych dzieci. Wzbudzał podziw senatorów i podwładnych bezpośrednim i sprawiedliwym traktowaniem oraz otwartym umysłem.
Kuzyn i sukcesor Trajana, Hadrian (117-138) był niezmordowanym podróżnikiem i miłośnikiem greckiej kultury. Rządy zaczął od wycofania rzymskich wojsk z Armenii i Mezopotamii, których utrzymanie było zbyt kosztowne. Hadrian zreformował administrację, kontynuował budowę fortyfikacji (np. 117-kilometrowy Wał Hadriana w Brytanii) oraz dróg. Po nim tron odziedziczył Antoninus Pius (138-161). Jego pokojowe panowanie można uznać za najlepsze lata w historii Rzymu. Jego następca Marek Aureliusz (161-180) był już zmuszony poświęcić wiele czasu walkom z plemionami germańskimi wdzierającymi się na teren imperium. W wolnych chwilach oddawał się studiom filozoficznym, będąc autorem jednego z najważniejszych dzieł filozofii stoicyzmu - "Rozważań".
Historycy nazywali pięciu cesarzy z dynastii Antoninów (Nerwę, Trajana, Hadriana, Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza) "dobrymi cesarzami". Trudno byłoby tak określić syna i dziedzica Marka Aureliusza - Kommodusa (180-192), który interesował się głównie walkami gladiatorów, w których chętnie sam brał udział. Kiedy Kommodus zmarł (najprawdopodobniej zamordowany) zdemoralizowani pretorianie przeprowadzili aukcję, której stawką był tron cesarski. Wkrótce do gry dołączyły także legiony i zaczęła się wojna domowa, która spustoszyła imperium.
Cesarze-żołnierze
Wojna domowa wyniosła na cesarski tron Septymiusz Sewera (193-211) - dowódcę armii Dunaju. Po pokonaniu rywali był zmuszony poświęcić większość panowania na gaszenie płonących granic imperium. Nie ufał senatowi i pozbawił senatorów stanowisk dowódczych w armii. Nie ufał także gwardii pretoriańskiej, którą rozwiązał. Lojalność armii zapewnił sobie ustalając stały żołd oraz rozluźniając dyscyplinę - zezwolił żołnierzom na małżeństwo, posiadanie własnej ziemi oraz zamieszkiwanie w miastach poza obozami. Żołnierzom powierzył także szereg obowiązków administracyjnych, m.in. zbieranie podatków. Reformy te jednak raczej osłabiły niż umocniły państwo, a jego pięciu następców (w tym dwóch synów) zostało zamordowanych mimo stałej polityki przekupywania wojsk. Ważnym posunięciem następcy Septymiusza - Karakalli było rozciągnięcie praw obywateli rzymskich na wszystkich wolnych mieszkańców imperium w 212 roku. Panowanie dynastii Sewerów zakończyło się w 235 zabójstwem cesarza Aleksandra Sewera.
Armia poczęła się uważać za reprezentanta ludu rzymskiego i źródło wszelkiej władzy. Między 235 a 284 rokiem wojsko powołało około 20 cesarzy, którym udało się zająć Rzym, i 30, którym to się nie udało. Tylko jeden z tych cesarzy zmarł śmiercią naturalną. Upadek władzy spowodował załamanie się gospodarki: poborcy podatkowi żądali olbrzymich podatków dla walczących ze sobą armii, a zbankrutowani rolnicy stawali się poddanymi latyfundystów lub zajmowali się rabunkiem. Porzucone ziemie zdobywały w tym czasie plemiona germańskie przybyłe zza Renu i Dunaju. Na wschodzie w granice imperium wdarły się wojska Sasanidów, a następnie własne państwo stworzyła tam Palmyra. Anarchia oraz zaniedbanie dróg i mostów sparaliżowała handel, co wywołało autarkiczną gospodarkę na wsi i upadek miast. Pieniądz stracił wartość (monety bite w roku 270 zawierały tylko 1% srebra), co spowodowało przejście z gospodarki pieniężnej na wymianę barterową. Również podatki pieniężne zastąpiły podatki naturalne pobierane u producentów np. w żywności, broni i odzieży. Zubożenie sponsorów uderzyło także w szkolnictwo, kulturę, igrzyska i festiwale religijne. Ubocznym skutkiem był wzrost senatorskich latyfundiów i zastępowania w nich niewolników (jako zbyt drogich) przez ubogich dzierżawców. Za panowania Aureliana (271-275) Rzym, który już dawno wykroczył poza mury postawione w IV wieku p.n.e., został otoczony nowymi murami. Był to widomy znak słabości cesarstwa.
Administracja w pierwszych wiekach cesarstwa
Cesarstwo rzymskie obejmowało wówczas terytorium, na którym obecnie znajduje się ponad 30 państw. Zamieszkiwało je około 50 milionów ludzi. Mimo to posiadało ono szczątkową administrację centralną. Wpływ państwa na codzienne życie znakomitej większości obywateli był znikomy. Cesarz, wsparty niewielkim zespołem sekretarzy, złożonym najczęściej z jego własnych niewolników oraz wyzwoleńców nie był w stanie zarządzać zbyt wieloma sprawami i w rzeczywistości znaczną część władzy musiał oddawać zarządcom prowincji i prokuratorom, których aparat administracyjny też nie był znaczący. Całe imperium tworzyła mozaika samorządnych miast, którymi, wraz z przyległymi do nich terenami, rządziła miejscowa elita. Odpowiadała ona za prowadzenie bieżącej administracji, realizację wielu ustaw i ściąganie podatków. Miasta te były przeważnie kopiami stolicy imperium - miały własny senat i urzędników wybieranych corocznie spośród lokalnych wielmożów.
Reformy Dioklecjana i Konstantyna
Sytuacja gospodarcza i militarna zaczęła poprawiać się w latach 70. III wieku. Stabilizację polityczną przywrócił Dioklecjan, który został cesarzem w 284 roku. Uznawszy, że sam nie podoła obowiązkom, dobrał sobie jako współrządcę Maksymiana, któremu powierzył zarząd prowincji zachodnich. Wkrótce potem obaj cesarze (auguści) dostali po pomocniku (cezarze). System sprawowania władzy przez czterech cesarzy (tetrarchia) został stworzony przez Diolkecjana, jako stała instytucja. W 305 Dioklecjan abdykował i przekazał władzę swojemu cezarowi. Pokojowe przekazanie władzy jednak się nie powiodła. Wybuchła wojna domowa, z której zwycięsko wyszedł Konstantyn, który w 312 opanował zachodnią, a w 324 wschodnią część cesarstwa.
Podczas rządów Dioklecjana i Konstantyna cesarstwo zostało zreorganizowane. Armię rozbudowano i podzielono na broniących granic limitanei i ruchomą armię polową comitatenses. Prowincje zostały podzielone na mniejsze jednostki, aby ułatwić zarządzanie nimi. Przywróciło to co prawda ład społeczny, ale powstała rozbudowana warstwa administracji, która szybko okazała się nieudolna i skorumpowana. W dodatku wzrosły podatki. Ludność ubożała, chłopi stopniowo spadali do rangi niewolników.
Chrześcijaństwo
Chrześcijaństwo, które narodziło się w I wieku w Palestynie, bardzo szybko zyskiwało popularność. Już na początku II wieku jego zwolennicy żyli w całym cesarstwie. Chrześcijanie często spotykali się z wrogością pozostałych mieszkańców imperium. Zarzucano im ateizm, gdyż nie wierzyli w pogańskich bogów. Poza nielicznymi wyjątkami (jak np. za cesarza Nerona) władze cesarstwa jednak ich nie prześladowały. Wszystko zmieniło się w III wieku. W niepewnych czasach nowa religia zyskiwała na popularności. Rosnące szeregi chrześcijan zaniepokoiły władze i zaczęły się oficjalne prześladowania. Ich apogeum przypadło na pierwsze lata IV wieku. Bezlitosne, krwawe prześladowania nie złamały jednak Kościoła, wręcz przeciwnie - odwaga męczenników umacniała jego autorytet. Zrozumiał to Konstantyn i w 313 roku wydał edykt tolerancyjny. Dwadzieścia cztery lata później, będąc już na łożu śmierci, Konstantyn przyjął chrześcijaństwo. Wszyscy kolejni cesarze byli już chrześcijanami. Wyjątkiem okazał się panujący w latach 361-363 Julian, który podjął ostatnią - nieudaną - próbę ożywienia pogaństwa.
Koniec zachodniego cesarstwa
W 330 roku Konstantyn przeniósł stolicę państwa do Bizancjum, dawnej greckiej kolonii nad Bosforem, którą przemianował na Konstantynopol. W 395 roku nastąpił ostateczny podział cesarstwa na: część zachodnią ze stolicą w Rzymie i wschodnią ze stolicą w Konstantynopolu. Wkrótce po podziale doszło do załamania zachodniego cesarstwa. Liczne ludy germańskie wdarły się w jego granice. W 410 roku Wizygoci zdobyli Rzym - pierwszy raz od 800 lat miasto nad Tybrem padło łupem wrogiej armii. W tym samym roku cesarz Honoriusz zrezygnował z obrony Brytanii. Potem nastąpiła przejściowa poprawa. W 451 na Polach Katalaunijskich, w sojuszu z żyjącymi na jego terytorium Germanami, cesarstwo odparło najazd wodza Hunów Attyli na Galię. Cztery lata później Wandalowie, którzy założyli własne królestwo w Afryce Północnej złupili Rzym. Resztki zachodniego cesarstwa wegetowały do 476 roku, gdy rzymski wódz germańskiego pochodzenia Odoaker zdetronizował Romulusa Augustulusa i ogłosił się królem Italii.
Wschodnia część cesarstwa przetrwała nieszczęścia jakie w V wieku dotknęły imperium. Hunowie i Goci spustoszyli co prawda jej europejskie ziemie, ale Anatolia, Syria i Egipt pozostały właściwie nietknięte. Cesarstwo wschodniorzymskie (zwane później bizantyjskim) miało o prawie tysiąc lat przeżyć zachodnią część imperium.
|
